वेद विश्वका सबै धर्म ग्रन्थहरूको पिता हो । वेद बाट नै साभार गरेर अन्य धर्मशास्त्रका पुस्तकहरू निर्माण गरिएका हुन् । वेद हिन्दूहरूको सबैभन्दा ठूलो ग्रन्थ हो। वेद शब्द संस्कृत भाषाको “विद्” धातु बाट बनेको हो जसको अर्थ हो जान्नु, ज्ञान इत्यादि । वेद हिन्दू धर्मको प्राचीन पवित्र ग्रन्थहरूको नाम हो ।
वेदहरूलाई श्रुतिपनि भनिन्छ, किनकि पहिले मुद्रणको व्यवस्था नभएकाले यिनको एक अर्का बाट सुनेर सम्झना राखियो यसप्रकार वेद प्राचीन भारतको वैदिक कालको वाचिकर श्रुति . श्रवण परम्पराको अनुपम कृति हो जुन पीढी दर पीढी चार पाँच हजार वर्ष देखि चली आइ रहेको छ। वेद नै हिन्दू धर्मको सर्वोच्च र सर्वोपरि धर्मग्रन्थ हो ।
वेदहरूको महत्व
हिन्दु संस्कृतिको मूल वेद हो । यो हाम्रो सबै भन्दा पुराना धर्म ग्रन्थ हो र हिन्दू धर्मको मुख्य आधार हो ।
धार्मिक मात्र नभएर ऐतिहासिक दृष्टिले पनि वेदहरूको असाधारण महत्त्व छ । वैदिक युगको आर्यको संस्कृति र सभ्यता जान्ने एकमात्र साधन यही हो ।
मानव जाति र विशेषतः आर्य जातिले आफ्नो शैशवमा धर्म र समाजको कुन कुन प्रकारले विकास गरे यसको ज्ञान वेदबाट नै जानिन्छ ।
विश्व वाङ्मयमा यिनिहरूभन्दा प्राचीनतम कुनै पुस्तक छैन।
आर्य भाषाहरूको मूलस्वरूप निर्धारित गर्नमा वैदिक भाषा धेरै अधिक सहायक सिद्ध भएको छ । वेद सनातन धर्मको सबैभन्दा पुरानो धर्मग्रन्थ मात्र होइन मानव सभ्यताकै सबैभन्दा पुरानो पुस्तक पनि यही हो । वेद विद शब्दबाट बनेको हो जसको अर्थ हुन्छ जान्नु, ज्ञाता वा जान्ने ।
मान्नु वा मान्ने भन्ने अर्थ वेदबाट लाग्दैन । यसको अर्थ मात्र जान्ने वा जानेर बुझेर वा परख गरिएको ज्ञान भन्ने हुन आउँछ । अर्थात् अनुभूत ज्ञान वा जाँच परख गरिएको ज्ञान मार्ग । वास्तवमा ब्रह्म वाक्य यसैमा संकलित छ । वेद मानव सभ्यताको सबैभन्दा पुरानो लिखित दस्तावेज हो । वेदका २८ हजार पाण्डुलिपिहरू भारतको पुणे स्थित भण्डारकर ओरिएन्टल रिसर्च इन्स्टिच्युटमा राखिएको छ ।
तीमध्ये ऋग्वेदका ३० पाण्डुलिपिहरू असाध्यै महत्वपूर्ण छन् जसलाई युनेस्कोले आफ्नो सम्पदा सूचीमा समावेश गरेको छ । युनेस्कोले ऋग्वेदका इ पू १८०० देखि इ पू १५०० बीचका ३० पाण्डुलिपिहरूलाई आफ्नो सांस्कृतिक धरोहरका रूपमा समावेश गरेको छ ।
महत्वपूर्ण कुरा त के छ भने युनेस्कोका १५८ सांस्कृतिक धरोहरमध्ये भारतका मात्र ३८ वटा पाण्डुलिपिहरू त्यो सूचीमा सामेल भएका छन् । वेदलाई श्रुति पनि भनिन्छ । श्रु धातुबाट श्रुति बनेको छ । श्रु अर्थात् सुन्नु ।
के भनिन्छ भने प्राचीन तपस्वीहरू गहिरो तपस्यामा लीन भइरहेको समयमा यी मन्त्रहरू उनीहरूलाई स्वयं इश्वरले अप्रत्यक्ष रूपमा सुनाएका थिए । सर्वप्रथम इश्वरले चार जना ऋषिहरूलाई वेदको ज्ञान दिएः अग्नि, वायु, अंगिरा र आदित्य ।
वेद वैदिककालीन वाचिक परम्पराको अनुपम कृति हो जुन पछिल्लो छ सात हजार इसा पूर्वबाट चलिरहेको छ । विद्वानहरूले संहिता, ब्राह्मण, आरण्यक र उपनिषद् यी चारको संयोगलाई वेद भनेका छन् । यी चार भागलाई संयुक्त रूपमा श्रुति भनिन्छ । अन्य बाँकी ग्रन्थ स्मृति अन्तर्गत पर्दछन् ।
वेदको संहिता भनेको मन्त्र भाग हो । वैदिक मन्त्रहरू सुन्दरताले भरिपूर्ण छन् । वैदिक ऋषिहरू जब वेदको सस्वर पाठ गर्छन् त्यो सुनेर चित्त प्रफुल्ल हुन्छ । जसले सस्वर वेद पाठ सुन्छन् ती पनि मुग्ध हुन्छन् । वेदको ब्राह्मण भागमा यज्ञको बारेमा चर्चा गरिएको छ । यसमा वेदका मन्त्रहरूको व्याख्या गरिएको छ ।
यसमा यज्ञका विधान र विज्ञानका बारेमा विस्तारपूर्वक वर्णन गरिएको पाइन्छ । मुख्य ब्राह्मण ग्रन्थहरू यसप्रकार छः ऐतरेय, तैत्तिरीय र शतपथ । आरण्यक पनि वेदको एक महत्वपूर्ण हिस्सा हो । संस्कृतमा वनलाई अरण्य भनिन्छ ।
त्यसैले अरण्यमा उत्पन्न भएका ग्रन्थहरू नै आरण्यक अन्तर्गत पर्दछन् । पाँच मुख्य आरण्यक यसप्रकार छन्— ऐतरेय, शांखायन, बृहदारण्यक, तैत्तिरीय र तवलकार । उपनिषद वेदको शीर्ष भाग हो । साथै उपनिषद वेदको सर्वश्रेष्ठ अन्तिम भाग पनि भएकाले यसलाई वेदान्त पनि भनिन्छ । यसमा इश्वर, सृष्टि र आत्माका सम्बन्धमा गहन दार्शनिक तथा वैज्ञानिक वर्णन गरिएको छ ।
उपनिषदहरूको वास्तविक संख्या ११८० मानिन्छ तर हाल उपनिषदका १०८ संख्या मात्र उपलब्ध छन् । तिनमा मुख्य उपनिषद् यसप्रकार छन्ः ईश, केन, कठ, प्रश्न, मुण्डक, माण्डुक्य, तैत्तरीय, ऐतरेय, छान्दोग्य,बृहदारण्यक र श्वेताश्वेर । असंख्य वेद शाखाहरू, ब्राह्मण ग्रन्थ, आरण्यक र उपनिषदहरू लोप भइसकेका छन् । हाल आएर ऋग्वेदका दस, कृष्ण यजुर्वेदका बत्तीस, सामवेदका सोह्र र अथर्ववेदका एकतीस उपनिषदहरू अस्तित्वमा छन् ।
प्रोफेसर विन्टरनिट्जले वैदिक साहित्यको रचनाकाल २००० देखि २५०० इसा पूर्व मानेका छन् । तर खासमा वेदको रचना कुनै एक निश्चित कालखण्डमा भएको होइन । अर्थात् यो त बिस्तारै बिस्तारै रचना हुँदै गयो र सबैभन्दा पहिले वेदका तीन भाग संकलन गरियो जसमा ऋग्वेद, सामवेद र यजुर्वेदको संकलन भयो । यसलाई वेदत्रयी पनि भनिन्छ । सनातन मान्यता अनुसार वेदको विभाजन रामचन्द्रको जन्मपूर्व पुरूरवा ऋषिको समयमा भएको हो । कालान्तरमा अथर्वा ऋषिले अथर्ववेदको रचना गरेका हुन् ।
कतिपय विद्वानहरूका मतमा चाँहि श्रीकृष्णको समय द्वापर युगको समाप्तिपछि महर्षि वेदव्यासले वेदलाई चार भागमा विभाजन गरी व्यवस्थित गरेका हुन् । उनले यी चार भागको शिक्षा क्रमशः चार शिष्यहरू पैल, वैशम्पायन, जैमिनी र सुमन्तुलाई दिए । त्यस क्रममा उनले पैलाई ऋग्वेद, वैशम्पायनलाई यजुर्वेद, जैमिनीलाई सामवेद तथा सुमन्तुलाई अथर्ववेदको जिम्मेवारी दिए ।
यसको आधारमा भन्दा वेद लिखित रूपमा आजभन्दा ६५०८ वर्ष पुरानो ग्रन्थ हो । यसलाई पनि सोझै नकार्न सकिँदैन किनभने श्रीकृष्ण आजभन्दा ५११२ वर्ष अगाडि यस धर्तीमा भएको तथ्य फेला परिसकेको छ । वेदका चार विभाग छन् ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद ।
ऋग स्थिति, यजु रूपान्तरण, साम गतिशील र अथर्व जड । ऋक भनेको धर्म, यजुः भनेको मोक्ष, साम भनेको काम, अथर्व भनेको अर्थ पनि मानिन्छ । यसैका आधारमा धर्मशास्त्र, अर्थशास्त्र, कामशास्त्र र मोक्षशास्त्रको रचना भएको हो ।
ऋग्वेद
ऋक अर्थात् स्थिति र ज्ञान । यसमा १० मण्डल र १०२८ ऋचाहरू छन् । ऋग्वेदका ऋचाहरूमा देवताहरूको प्रार्थना, स्तुति र देवलोकमा उनीहरूको स्थितिको वर्णन पाइन्छ । यसमा ५ शाखाहरू छन् – शाकल्प, वास्कल, अश्वलायन, शांखायन, मण्डूकायन ।
यजुर्वेद
यजुर्वेदको अर्थ यत् + जु = यजु । यत् को अर्थ हो गतिशील तथा जु को अर्थ हो आकाश । यसको अलावा कर्म । श्रेष्ठतम कर्मको प्रेरणा । यजुर्वेदमा १९७५ मन्त्र र ४० अध्याय छन् । यस वेदमा धेरैजसो यज्ञका मन्त्रहरू छन् । यज्ञको अलावा तत्वज्ञानको वर्णन छ । यजुर्वेदका दुई शाखाहरू छन् कृष्ण र शुक्ल ।
सामवेद
साम अर्थात रूपान्तरण र संगीत । सौम्यता र उपासना । यसमा १८७५ ९१८२४० मन्त्रहरू छन् । यसमा ऋग्वेदका नै अधिकतर ऋचाहरू छन् । यस संहिताका सबै मन्त्र संगीतमय छन्, गेय छन् । यसमा मुख्य ३ शाखाहरू छन्, ७५ ऋचाहरू छन् र विशेष गरी संगीतशास्त्रलाई समावेश गरिएको छ ।
अथर्ववेद
थर्व को अर्थ हो कम्पन र अथर्व को अर्थ अकम्पन । ज्ञानले श्रेष्ठ काम गर्दै जो परमात्माको उपासनामा तल्लीन हुन्छ त्यही नै अकम्प बुद्धि प्राप्त गरेर मोक्ष धारण गर्दछ भन्ने अथर्ववेदको मुख्य अभिप्राय रहेको पाइन्छ । अथर्ववेदमा ५९८७ मन्त्र तथा २० काण्ड छन् । यस वेदमा पनि ज्यादातर ऋग्वेदका ऋचाहरू नै छन् । यसमा रहस्यमय विद्याको पनि वर्णन पाइन्छ । उपरोक्त सबैमा परमात्मा, प्रकृति र आत्माको विशद वर्णन र स्तुतिगान गरिएको छ । यसबाहेक वेदहरूमा आफ्नो समयका महापुरूषहरूको महिमा, गुणगान एवं उक्त समयको सामाजिक,राजनीतिक तथा भौगोलिक अवस्थाको वर्णन पनि पाइन्छ ।
छ वेदाङ्ग
९वेदका छ अंग शिक्षा, छन्द, व्याकरण, निरुक्त, ज्योतिष र कल्प ।
छ उपांग
प्रतिपदसूत्र, अनुपद, छन्दोभाषा प्रातिशाख्य, धर्मशास्त्र, न्याय तथा वैशेषिक । माथि उल्लिखित छ वटा उपांग ग्रन्थहरू उपलब्ध छन् । यसैलाई षड्दर्शन भनिन्छ जुन यसप्रकार छन्ः सांख्य, योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांशा र वेदान्त । त्यसै गरी वेदका उपवेदहरू निम्न अनुसार छन् – ऋग्वेदको आयुर्वेद, यजुर्वेदको धनुर्वेद, सामवेदको गंधर्ववेद तथा अथर्ववेदको स्थापत्यवेद ।
वैदिक वाङ्मयको शास्त्रीय स्वरूप
वर्तमान कालमा वेद चार मानिन्छन् । उनको नाम हों
ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद तथा अथर्ववेद
द्वापरयुगको समाप्तिको पूर्व वेदहरूको उक्त चार विभाग अलग–अलग थिएनन्। त्यो समय त ऋक्, यजुः र साम – यिनी तीन शब्द शैलिहरूको संग्रहात्मक एक विशिष्ट अध्ययनीय शब्द राशि नै वेद भनिन्थ्यो। विश्वमा शब्द प्रयोग गर्ने तीन शैलिहरू हुन्छन्स जुन पद्य कविता, गद्य र गानरूप भन्दा प्रसिद्ध छ । पद्यमा अक्षर संख्या तथा पाद एवं विरामको निश्चित नियम हुन्छ । अतः निश्चित अक्षर संख्या तथा पाद एवं विराम वाला वेद मन्त्रहरूको संज्ञा ‘ऋक्’ हो। जस मन्त्रहरूमा छन्दको नियमानुसार अक्षर संख्या तथा पाद एवं विराम ऋषिदृष्ट छैन, उनि गद्यात्मक मन्त्र ‘यजुः’ भनिन्छ। र जति मन्त्र गानात्मक छन्, त्यति मन्त्र लाई ‘साम’ भनिन्छ। यि तीन प्रकार का शब्द प्रकाशन शैलिहरूको आधारमा नै शास्त्र एवं लोकमा वेदको लागि ‘त्रयी’ शब्दको पनि व्यवहार गरिन्छ।
वेदको पठन पाठनको क्रममा गुरुमुख देखि श्रवण एवं सम्झना गर्ने वेदको संरक्षण एवं सफलताको दृष्टिले अत्यन्त महत्त्व छ । त्यहि कारण वेद लाई ‘श्रुति’ पनि भन्छन्। वेद परिश्रमपूर्वक अभ्यासद्वारा संरक्षणीय छ, यस कारण यसको नाम ‘आम्नाय’ पनि हो।
द्वापरयुगको समाप्तिको समयमा श्रीकृष्णद्वैपायन वेदव्यास जीले यज्ञानुष्ठानको उपयोगलाई दृष्टिगत उन एक वेदको चार विभाग गरे र यिनी चारै विभागहरूको शिक्षा चार शिष्यहरूलाई दिए। यो नै चार विभाग ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेदको नामले प्रसिद्ध छ। पैल, वैशम्पायन, जैमिनि र सुमन्तु नामक – यिनी चार शिष्यहरूले शाकल आदि आफ्नो भिन्न–भिन्न शिष्यहरूलाई पढाए। यि शिष्यहरू द्वारा आफ्नो–आफ्नो अधीत वेदहरूको प्रचार तथा संरक्षणको कारण उनी शाखाहरू तिनैको नामले प्रसिद्ध भइ रहेको छ।
कर्मकाण्डमा वर्गीकरण
वेदहरूको प्रधान लक्ष्य आध्यात्मिक ज्ञान दिन नै छ । अतः वेदमा कर्मकाण्ड र ज्ञानकाण्ड – यिनी दुवै विषयहरूको सर्वांगीण निरूपण गरिएको छ। वेदहरूको प्रारम्भिक भागएर्मकाण्ड छ र त्यो ज्ञानकाण्ड वाला भागले अधिक छ । जुन अधिकारी वैदिक विद्वानहरू लाई यज्ञ गराउने यजमानद्वारा अधिकार प्राप्त हुन्छ, तिनलाई ‘ऋत्विक’ भन्छन्। श्रौतयज्ञमा यिनी ऋत्विकोंको चार गण छन्। १ होतृगण, २ अध्वर्युगण, ३ उद्गातृगण तथा ४ ब्रह्मगण । उपर्युक्त चारै गणहरूको लागि उपयोगी मन्त्रहरूको संग्रहको अनुसार वेद चार भएका छन्।
(१) ऋग्वेद–यसमा होतृवर्गको लागि उपयोगी मन्त्रहरूको संकलन छ । यसमा ‘ऋक्’ संज्ञक (पद्यबद्ध) मन्त्रहरूको अधिकताको कारण यसको नाम ऋग्वेद भयो। यसमा होतृवर्गको उपयोगी गद्यात्मक यजुः स्वरूपको पनि केही मन्त्र छन् ।
(२) यजुर्वेद– यसमा यज्ञानुष्ठान सम्बन्धी अध्वर्युवर्गको उपयोगी मन्त्रहरूको संकलन छ। यसमा ‘गद्यात्मक’ मन्त्रोंको अधिकताको कारण यसको नाम ‘यजुर्वेद’ छ । यसमा केही पद्यबद्ध, मन्त्र पनि छन्, जुन अध्वर्युवर्गको उपयोगी छन्। यजुर्वेदको दुई विभाग छन् (क) शुक्लयजुर्वेद र (ख) कृष्णयजुर्वेद।
(३) सामवेद– यसमा यज्ञानुष्ठानको उद्गातृवर्गको उपयोगी मन्त्रहरूको संकलन छ। यसमा गाएन पद्धतिको निश्चित मन्त्र भएको कारण यसको नाम सामवेद हो।
(४) अथर्ववेद– यसमा यज्ञानुष्ठानको ब्रह्मवर्गको उपयोगी मन्त्रहरूको संकलन छ। अथर्वको अर्थ छ कमिहरूलाई हटाएर ठीक गर्नु या कमी रहित बनाउनु। अतः यसमा यज्ञ सम्बन्धी एवं व्यक्ति सम्बन्धी सुधार या कमी पूर्ति गर्ने मन्त्र पनि छ। यसमा पद्यात्मक मन्त्रहरू सँग केही गद्यात्मक मन्त्र पनि उपलब्ध छन्। यस वेदको नामकरण अन्य वेदहरूको भाँति शब्द शैलीको आधारमा छैन, अपितु यसको प्रतिपाद्य विषयको अनुसार छ। यस वैदिक शब्दराशिको प्रचार एवं प्रयोग मुख्यतः अथर्व नामको महर्षि द्वारा गरियो। यसैले पनि यसको नाम अथर्ववेद छ।
वैदिक स्वर प्रक्रिया
वेदको संहिताहरूकॅ मंत्राक्षरहरूमा ठाडो तथा तेर्छो रेखाहरू लागाएर उनको उच्च, मध्यम, या मन्द संगीतमय स्वर उच्चारण गर्नको संकेत गरिएा छन् । इनको उदात्त, अनुदात्त र स्वारितको नामले अभिगित गरिएको छ । यो स्वर धेरै प्राचीन समय देखि प्रचलित हो र महामुनि पतंजलिले आफ्नो महाभाष्यमा यिनको मुख्य मुख्य नियमहरू समावेश गरेका छन् ।
चार वेद
वेदको असल मन्त्र भागको संहिता भन्छन् ।
ऋग्वेद यसमा देवताहरूको आह्वान गर्ने मन्त्रहरू छन् — यही सर्वप्रथम वेद हो यो वेद मुख्यतः ऋषि मुनिहरूको लागि हुन्छ।
सामवेद यसमा यज्ञमा गाउनको लागि संगीतमय मन्त्रहरू छन् यो वेद मुख्यतः गन्धर्वहरूको लागि हुन्छ।
यजुर्वेद यसमा यज्ञको असल प्रक्रियाको लागि गद्य मन्त्रहरू छन् यो वेद मुख्यतः क्षत्रियहरूको लागि हुन्छ।
अथर्ववेद यसमा जादू, चमत्कार, आरोग्य, यज्ञको लागि मन्त्रहरू छन् यो वेद मुख्यतः व्यापारीहरूको लागि हुन्छ।
चार उपवेद
चार वेदका चार उपवेद मानिन्छ
धनुर्वेद,
गान्धर्ववेद,
आयुर्वेद, र
अर्थवेद ।
चार भाग
हर वेदको चार भाग हुन्छन्। पहिले भाग संहिता को वाहेक हरेकमा टीका अथवा भाष्यको तीन स्तर हुन्छन्। कुल मिलाएर यो हो स्
संहिता मन्त्र भाग
ब्राह्मण ग्रन्थ गद्यमा कर्मकाण्डको विवेचना ।
आरण्यक ९कर्मकाण्डको पछिको उद्देश्यको विवेचना।
उपनिषद परमेश्वर, परमात्मा ब्रह्म र आत्माको स्वभाव र सम्बन्धको धेरै नै दार्शनिक र ज्ञानपूर्वक वर्णन।
यी चार भाग सम्मिलित रूपलाई श्रुति भनिन्छ जुन हिन्दू धर्मको सर्वोच्च ग्रन्थ हो। बाकी ग्रन्थहरू स्मृतिअन्तर्गत पर्दछन् ।
वेदहरूको विभाजन
आधुनिक विचारधाराको अनुसार चारै वेदहरूको शब्द राशिको विस्तारमा तीन दृष्टिहरू जान्छ
याज्ञिक,
प्रायोगिक र
साहित्यिक दृष्टि ।
याज्ञिक दृष्टिः
यसको अनुसार वेदोक्त यज्ञहरूको अनुष्ठान नै वेदको शब्दहरूको मुख्य उपयोग मानिएको छ । सृष्टिको आरम्भ देखि नै यज्ञ गर्नमा साधारणतया मन्त्रोच्चारणको शैली, मन्त्राक्षर एवं कर्म विधिमा विविधता रहेछ । यस विविधताको कारण नै वेदहरूको शाखाहरूको विस्तार भएको छ । यथा ऋग्वेदको २१ शाखा, यजुर्वेदको १०१ शाखा, सामवेदको १००० शाखा र अथर्ववेदको ९ शाखा यस प्रकार कुल १,१३१ शाखाहरू छन् । यस संख्याको उल्लेख महर्षि पतञ्जलिले आफ्नो महाभाष्यमा पनि गरेका छन् । उपर्युक्त १,१३१ शाखाहरूमा भन्दा वर्तमानमा केवल १२ शाखाहरू नै मूल ग्रन्थहरूमा उपलब्ध छ ।
ऋग्वेदको २१ शाखाहरूमध्ये केवल २ शाखाहरूको नै ग्रन्थ प्राप्त छन् — शाकल शाखा र शांखायन शाखा ।
यजुर्वेदमा कृष्णयजुर्वेदको ८६ शाखाहरूमध्ये केवल ४ शाखाहरूको ग्रन्थ नै प्राप्त छ— तैत्तिरीय शाखा, मैत्रायणीय शाखा, कठ शाखा र कपिष्ठल शाखा
शुक्लयजुर्वेदको १५ शाखाहरूमध्ये केवल २ शाखाहरूको ग्रन्थ नै प्राप्त छ— माध्यन्दिनीय शाखा र काण्व शाखा ।
सामवेदको १,००० शाखाहरूमध्ये केवल २ शाखाहरूको नै ग्रन्थ प्राप्त छ कौथुम शाखा र जैमिनीय शाखा।
अथर्ववेदको ९ शाखाहरूमध्ये केवल २ शाखाहरूको नै ग्रन्थ प्राप्त छन् — शौनक शाखा र पैप्पलाद शाखा।
उपर्युक्त १२ शाखाहरूमध्ये केवल ६ शाखाहरूको अध्ययन शैली प्राप्त छ— शाकल, तैत्तरीय, माध्यन्दिनी, काण्व, कौथुम तथा शौनक शाखा । यो भन्न पनि अनुपयुक्त हुनेछैन कि अन्य शाखाहरूको केही अरु पनि ग्रन्थ उपलब्ध छन्, किन्तु उनबाट शाखाको पूरा परिचय पाउन सकिंदैन एवं धेरै शाखाहरूको त नाम पनि उपलब्ध छैनन् ।
प्रायोगिक दृष्टिः
यसको अनुसार प्रत्येक शाखाको दुई भाग छन् ।
मन्त्र भाग यज्ञमा साक्षात् रूप देखि प्रयोग आउँछ ।
ब्राह्मण भाग( जसमा विधि ९आज्ञाबोधक शब्द०, कथा, आख्यायिका एवं स्तुति द्वारा यज्ञ गराउने प्रवृत्ति उत्पन्न गराउन, यज्ञानुष्ठान गर्ने पद्धति बतान, उनको उपपत्ति र विवेचनसँग उनको रहस्यको निरूपण गर्न छ।
साहित्यिक दृष्टि
यसको अनुसार प्रत्येक शाखा वैदिक शब्द राशिको वर्गीकरण संहिता, ब्राह्मण,
आरण्यक र
उपनिषद् यिनी चार भागहरूमा छ
उपवेद
चार वेद बाहेक वेदका निम्नलिखित छ अंग मानिन्छन् १ शिक्षा २ कल्प ३ व्याकरण ४ निरुक्त ५ ज्योतिष ६ छन्द जसरी शरीरका लागि आंखा, कान, नाक, मुख हात, खुट्टा हुन्छन्, त्यसै गरी वेदका लागि ज्योतिष आंखा, कान निरुक्त, मुख व्याकरण, हात कल्प, र गोडा छन्द हुन् । उच्चारणको सम्बन्धमा दिइएका उपदेश शिक्षा हुन्, यज्ञयागादि कर्म सम्बन्धी उपदेश कल्प हुन्, शब्दहरुका बारेमा गरिएका विचार व्याकरण हुन्, शब्दको व्युत्पत्ति र अर्थका बारेमा गरिएका विचार निरुक्त हुन् । यज्ञयागादि गर्नलागि ठीक समयको बारेमा गरिएका विचार ज्योतिष हुन्, काव्यमा अक्षर र विराम बारेको ज्ञानलाई छन्द भनिन्छ । वेदहरूको सर्वांगीण अनुशीलनको लागि उपांग ग्रन्थ छन्। प्रतिपदसूत्र, अनुपद, छन्दोभाषा ९प्रातिशाख्य०, धर्मशास्त्र, न्याय तथा वैशेषिक( यो ६ उपांग ग्रन्थ हुन् ।
ज्ञानामृतम् – वेद, अरण्य उपवेदलाई वेदका अंग मानिन्छ । वेदको समुचित ज्ञानका लागि उपनिषद्, स्मृति, ब्राह्मण ग्रन्थ जस्तै उपवेदहरुको आवश्यकता पर्छ । उदाहरणका लागि गान्धर्ववेदको ज्ञान बिना सामवेदलाई बुझ्न सकिंदैन । किनभने सामवेद भनेको संगीत वेद हो ।
चार वेदका चार उपवेद हुन्छन् । यी उपवेद पनि वेदका अंग मानिन्छन् । चार उपवेद निम्नलिखित छन्।
धनुर्वेद
गान्धर्ववेद
आयुर्वेद
अर्थवेद
तर कात्यायनले भने क्रमशः चारै वेदहरूको उपवेद यस प्रकार बताएका छन् ।
आयुर्वेद,
धनुर्वेद,
गान्धर्ववेद
स्थापत्यवेद ।
धनुर्वेद
धनुर्वेदलाई यजुर्वेदको उपवेद भनिन्छ । धनुर्वेद नामले विभिन्न रचनाकारका ग्रन्थ पाइन्छन् । जुन यस प्रकार छन्
१ विश्वामित्र रचित धनुर्वेदका चार पाद छन् । पहिले दीक्षा पाद दोस्रो संग्रह पाद, तेस्रो सिद्ध पाद र चौथो प्रयोग पाद ।
२ वैशम्पायनको रचित धनुर्वेदमा तरवार चलाउन सिकाइएको छ ।
३ शिवजीले रचना गरो धनुर्वेद जसमा ६० हजार श्लोक छन् भनिएको छ ।
४ द्रोणाचार्यले रचना गरेको धनुष प्रदीप नाम गरेको ग्रन्थमा ७ हजार श्लोक छन् ।
५ परशुरामले रचना गरेको धनुष चन्द्रोदय नाम गरेको ग्रन्थमा ६० हजार श्लोक छन् ।
यी ग्रन्थहरुमा विभिन्न प्रकारका धनुष र बाण बनाउने र त्यसको प्रयोग विधि व्याख्या गरिएको छ ।
गान्धर्ववेद
गान्धर्ववेद सामवेदको उपवेद हो । अन्य उपवेदका बारेमा विभिन्न विवाद छन् तर यस उपवेदको बारेमा कुनै विवाद छैन र सबैले यसलाई एक स्वरले सामवेदको उपवेद स्वीकार गरो छन् । सामवेद सांगीतिक वेद हो । सामवेदको वार्ष्णेय शाखाको उपवेद नै गान्धर्ववेद हो । यसका एक लाख ऋचाहरु छन् । जुन चौध प्रकरण अर्थात् काण्डमा विभाजन गरिएका छन् । संगीत रत्नाकर पनि उपवेद हो । यसका रचनाकार वामदेव महर्षि हुन् । यसमा २० हजार श्लोक छन् ।
गान्धर्व वेदका चार आचार्य प्रसिद्ध छन्
१ सोमेश्वर,
२ भरत,
३ हनुमत्, र
४ मल्लिनाथ ।
आयुर्वेद
आयुर्वेदलाई ऋग्वेदको उपवेद भनिएको छ । तर सुश्रुत संहितामा यसलाई अथर्ववेदको उपवेद भनिएको छ । चरकले चार वेदमध्ये अथर्ववेदसंग आयुर्वेद विशेष सम्बन्धित रहेको बताएका छन् । सुश्रुतका अनुसार ब्रह्माजीले एक लाख श्लोकको आयुर्वेद रचना गरेका थिए । यसमा एक शय अध्याय थिए । प्रजापतिले त्यसलाई ग्रहण गरे । प्रजापतिले त्यसलाई अश्विनी कुमारलाई दिए । अश्विनी कुमारले इन्द्रलाई र इन्द्रदेवले महर्षि धन्वन्तरीलाई हस्तान्तरण गरे । धन्वन्तरीले सुश्रुतलाई दिएका हुन् । सुश्रुत संहिताको सबभन्दा पुरानो पाण्डुलिपि नेपालमा सुरक्षित रहेको बताइन्छ ।
ब्रह्मारचित आयुर्वेद आठ भागमा विभाजन गरिएको छ–
१ शल्य तन्त्र,
२ शालाक्य तन्त्र,
३ काय चिकित्सा तन्त्र,
४ भूत विद्या तन्त्र,
५ कौमार भृत्य तन्त्र,
६ भगद् तन्त्र,
७ रसायन तन्त्र,
८ वाजीकरण तन्त्र
अर्थवेद
कुनै ग्रन्थमा अर्थवेदलाई ऋग्वेदको र कुनैमा अथर्ववेदको उपवेद भनिएको छ । आज अर्थशास्त्र नामको एक स्वतन्त्र ग्रन्थ पाइन्छ । नयशास्त्रका ग्रन्थ उपलब्ध छन् तर अर्थवेद नामको कुनै स्वतन्त्र ग्रन्थ उपलबध छैन । पं। धनराज शास्त्रीले अर्थवेदका चार ठूला र दुइ साना ग्रन्थको उल्लेख गरेका छन्
ठूला ग्रन्थ
अर्थवेदका ठूला ग्रन्थहरुो विवरण यस प्रकार छ–
१ अर्थोपवेद– यसको श्लोक संख्या एक लाख बताइएको छ ।
२ अर्थवेद– यसको श्लोक संख्या ३० हजार बताइएको छ ।
३ अर्थ चन्द्रोदय– यसको श्लोक संख्या २० हजार बताइएको छ ।
४ सम्पत्ति शास्त्र– यसको श्लोक संख्या एक लाख २० हजार बताइएको छ ।
साना ग्रन्थ
दुर्ई साना ग्रन्थको उल्लेख यस प्रकार छ–
१ नीतिप्रभा, यसको श्लोक संख्या २७ हजार बताइएको छ ।
२ काश्यपेय दण्डनीति यसको श्लोक संख्या २४ हजार बताइएको छ ।
यी सबैका छापिएका ग्रन्थ उपलब्ध नभएको कुरा रामदास गौडले उल्लेख गरेका छन् ।
स्थापत्य वेद
स्थापत्य वेद भनेको आजको वास्तु शास्त्र हो । यसमा नगर तथा भवन निर्माणका नियम, विधि र प्रक्रियाहरुको व्याख्या छ । आज स्थापत्य शास्त्र एक कला र विज्ञानको रुपमा विकसित भइसकेको छ । इञ्जिनीयरिंग, र आकीटेक्ट लगायतका क्षेत्रमा यस उपवेदको विकास भइरहेको भन्न सकिन्छ ।
अर्थशास्त्र वा अर्थवेद
रामदास गौडका अनुसार, अर्थशास्त्र अथवा अर्थवेद एक उपवेद हो । यो अथर्ववेद अन्तर्गत पर्दछ र यसमा अर्थशास्त्र सम्बन्धी सम्पूण साहित्य समावेश छ ।
